Een enorme opgave en lokale overheden moeten er wat mee, maar wat en hoe precies?

Wereldwijd gebruiken we te veel nieuwe grondstoffen, omdat we steeds meer spullen zijn gaan produceren en consumeren. Spullen hebben een steeds kortere levenscyclus tot ze niet meer bruikbaar of in de mode zijn. Hierdoor raken grondstoffen uitgeput en produceren we als samenleving steeds meer afval en vervuiling. Vervuiling en schaarste van grondstoffen is een urgent probleem en raakt op alle schaalniveaus bedrijven, inwoners en overheden.

Om ook in de toekomst op een gezonde en leefbare planeet te wonen, is een transitie naar een circulaire samenleving hard nodig. Lokale overheden kunnen het goede voorbeeld geven en een belangrijke bijdrage leveren aan de transitie naar een circulaire samenleving. Er is hierin alleen geen one-size-fits-all aanpak. Maatwerk op het schaalniveau van de organisatie is vereist. NCOD adviseert hierin gemeenten welke aanpak en rol het beste bij een organisatie past.

Wat is een circulaire economie? 

De wereldeconomie kan getypeerd worden als een lineaire economie van produceren, kopen, gebruiken en weer weggooien zonder behoud van waarde. Dit is heel anders dan in een circulaire economie waarin grondstoffen steeds opnieuw worden gebruikt, waardoor verspilling zo veel mogelijk wordt voorkomen en ‘afval’ wordt gebruikt als nieuwe grondstof. Zo hebben we minder of geen nieuwe (fossiele) grondstoffen uit de aarde nodig. Onze huidige economische welvaart is nog sterk afhankelijk van grondstoffen die vervuilend zijn, schaars zijn en dreigen op te raken. Denk aan fossiele brandstoffen, maar ook aan aardmetalen die nodig zijn voor batterijen, chips en elektrische auto's. 

De uitdagingen van de transitie

De transitie naar een circulaire economie is een grote opgave. Er zijn bedrijven nodig die op een fundamenteel andere manier kijken naar het produceren en aanbieden van hun producten of diensten. Daarnaast zullen bestaande bedrijven hun product of dienstverlening grondig moeten herontwerpen om tot een circulair businessmodel te komen. Dit kan het bedrijfsleven niet alleen; hiervoor heeft het consumenten en overheden nodig om de juiste incentives en randvoorwaarden te creëren.

De Nederlandse regering heeft in 2016 de ambitie gesteld om in 2050 een volledig circulaire economie bereiken, met als tussenstap in 2030 een halvering van het gebruik van mineralen, metalen en fossiele brandstoffen. Sommige gemeenten hebben de afgelopen jaren in hun duurzaamheidsbeleid deze ambities overgenomen. Afgezien van enkele koplopers hebben veel gemeenten nog geen rolbepaling met concrete doelen voor de circulaire ambities. Sommige gemeenten hebben nog helemaal niets.

Circulaire activiteiten moeten zo snel mogelijk worden opgeschaald. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) constateerde in 2023 dat er nog te weinig is gebeurd om de ambities voor 2030 te kunnen realiseren. Het transitieproces bevindt zich nog steeds in de beginfase. Om de ambitie voor 2030 te kunnen bereiken is een versnelling van het transitieproces noodzakelijk. Er ligt een belangrijke rol bij overheden om dit mogelijk te maken, want er is concreet beleid en een instrumentarium nodig op verschillende schaalniveaus.

De rol van gemeenten in de transitie  

Versnelling van de transitie naar een circulaire economie biedt grote voordelen voor gemeenten. Het stimuleert de lokale economie en werkgelegenheid. Tegelijkertijd vermindert een circulaire economie de afhankelijkheid van fossiele of schaarse grondstoffen, waardoor bedrijven en inwoners weerbaarder zijn tegen toekomstige tekorten. Om optimaal de voordelen van een circulaire transitie te oogsten, moeten gemeenten ook zelf aan de slag. 

Gemeenten spelen een belangrijke rol om de transitie naar een circulaire economie te versnellen, omdat zij de potentie van hun regio kunnen benutten. Gemeenten hebben korte lijntjes met lokale bedrijven en andere maatschappelijke actoren die een bijdrage leveren aan de circulaire economie. Door bijvoorbeeld regionaal en lokaal samenwerkingen en netwerken te stimuleren en faciliteren kunnen gemeenten een impuls geven aan de nodige opschaling van circulaire innovaties en ideeën. Daarnaast kan de gemeentelijke organisatie ook direct bijdragen aan opschaling van circulaire praktijken, door bijvoorbeeld inkoop- en aanbesteding of circulair afvalbeleid. Het is dus ontzettend veel wat gemeenten kunnen doen, maar hoe doe je dat nou en wat past bij jouw gemeente? Zeker gezien alle andere actuele opgaven en beperkingen in capaciteit, kennis, ervaring en middelen.

NCOD kan jou hierbij helpen door het volgen van een stappenplan. Door het zetten van drie stappen kunnen we samen met jou de transitie naar een circulaire gemeente versnellen.

Stap 1: Ambitiebepaling en voorbeeldfunctie

Stap 1 is wat ons betreft de ambitiebepaling en het geven van het goede voorbeeld. Dat betekent als gemeente de interne organisatie inrichten op een circulaire economie, maar ook de buitenwereld stimuleren en faciliteren om hetzelfde te doen. Practice what you preach!

Wat we zien, is dat gemeenten vaak de eerste stappen hebben gezet om het goede voorbeeld te geven, maar nog geen overkoepelende ambitie hebben bepaald voor de vervolgstappen om in 2050 een circulaire gemeente te zijn. Dat is wat Tom Scholten betreft (adviseur duurzaamheid bij NCOD) wel hard nodig: “Pas als de gemeente een duidelijk beeld heeft van de gewenste situatie in 2050, kunnen we laten zien wat er nodig is om die gewenste situatie te bereiken in 2050. Welke acties moeten er worden ondernomen en welke rol speelt de gemeente om een positieve bijdrage te leveren aan de transitie naar een circulaire economie?"

Voor het bepalen van de ambitie en de veranderopgave maken we gebruik van een ambitieraamwerk. Daarin wordt onderscheid gemaakt tussen de mate waarin een gemeente naar binnen of buiten is gericht en tussen de focus op processen of resultaten. Dit ziet er als volgt uit:

De impact van de transitie naar een circulaire economie is groot. Voor de mate van succes is het essentieel om samen met betrokkenen en belanghebbenden binnen de gemeente de ambitie te bepalen. Daarvoor is het nodig om in gesprek te gaan met de organisatie, bestuur, gemeenteraad en andere belanghebbenden. NCOD heeft ervaring met het begeleiden van deze gesprekken. Daarvoor gebruiken we diverse interactieve werkvormen om de haalbaarheid van de ambitie en consequenties van de te maken keuzes naar voren te halen.

Stap 2: Nulmeting en GAP-analyse

Stap 2 na het bepalen van de ambitie is het doen van een nulmeting. Met een GAP-analyse brengen we het verschil tussen de huidige en gewenste situatie met bijbehorende prestaties in beeld, passend bij de waarden, cultuur en rolbepaling van de gemeente.

Stap 3: Het actieplan

De uitkomst van stap 2 vormt de basis voor de derde en laatste stap voor de uitvoering: het actieplan. De focus ligt hierbij op de activiteiten die nodig zijn om de gekozen ambitie te realiseren. Afhankelijk van de ambitie kan het volgende in een actieplan staan:

• Interne innovatie: overzicht van acties en projecten op weg naar een duurzame organisatie. Gericht op gedrag, kennis, bedrijfsvoering, lokale grondstoffen en sectoren, zoals de bouw, textiel, voedsel en consumptiegoederen.
• Organisatie optimalisatie: overzicht van minimale acties om de basis op orde te brengen om te voldoen aan circulaire wet- en regelgeving. Vooral gefocust op de eigen organisatie.
• Spin in het web: resultaatgericht overzicht van interventies gericht op de buitenwereld, bijvoorbeeld een circulair ambachtscentrum oprichten.
• Gemeenschapsbetrokkenheid: Analyse van kansrijke en nieuwe netwerken met aanhaakkansen, zoals het opzetten van een ‘circulair huis of ambachtscentrum’ voor het ontmoeten van partijen.

Aan de slag met pilotgemeenten

NCOD gaat momenteel met pilotgemeenten aan de slag om de aanpak richting een circulaire economie verder te finetunen. Wil jij als gemeente aan de slag met circulaire economie, maar heb je geen tijd, capaciteit of mis je specifieke kennis?

Adviseurs van NCOD helpen graag door het geven van praktische adviezen en het leveren van uitvoeringskracht. Of het nu gaat om het ondersteunen bij het formuleren van een passende en realistische ambitie met stappenplan of een menukaart met acties, of het leveren van tijdelijke inzet om de kennis in de organisatie te vergroten en te borgen. NCOD versnelt graag samen met jou de transitie naar een circulaire economie!